De keuze van Marysa Otte                                                                        

Auteur Doeve Monumentaal en conservator Amsterdam Museum
KLM Wandschildering
Fotograaf: Hendrik-Jan van Brandwijk

Monumentale schilderingen van Eppo Doeve

Eppo Doeve kon alles: van het tekenen politieke prenten en ontwerpen van bankbiljetten tot het vervaardigen van olieverfschilderijen, decors én monumentale wandschilderingen.
De monumentale schilderingen van Doeve zijn zeer afwisselend van karakter, zowel wat thema’s als technieken betreft.
Eppo Doeve kon ook mét alles óp alles tekenen en schilderen. Een exemplarisch verhaal hierover is beschreven door Peter van Straaten. In Sociëteit De Kring op het Leidseplein in Amsterdam bracht Doeve op een avond een hele groep omstanders in opperste bewondering, toen hij op het witte blad van de bar in twee vloeiende krijtlijnen, die hij gelijktijdig met zijn linker- en zijn rechterhand aanbracht, een vrouwelijk naakt tekende.[i]
Binnen de monumentale schilderingen is Doeves keuze in materiaalgebruik voor ondergrond en verf net zo veelzijdig als in zijn totale oeuvre. Hij schilderde direct op de wand of plafond, maar ook op grote multiplexplaten, met verschillende verfsoorten, zoals olieverf, caseïnetempera en keimverf. [ii]

‘Toegepaste kunst is ook kunst’
Wat thematiek betreft vertelt Eppo Doeve graag in verklarende verhalen en beelden. Hij legt daarbij een verband tussen zijn verschillende uitingen binnen de toegepaste kunst:
‘Als tekenaar-journalist en ook als reklametekenaar heb ik in mijn loopbaan verklarend leren schilderen en tekenen. Ik doe dat met veel plezier: sociale informatie doorgeven in een artistieke vorm en daarmee doe je aan de schilderkunst niets af: toegepaste kunst is ook kunst. Daarom heb ik zo’n bewondering voor de Mexicaan Ribera, het prototype van een schilder die informatie op een waarlijk artistieke manier over kan brengen…’[iii]
Doeve vulde dit doorgeven van informatie op verschillende manieren in. Hij maakte er verhalen in beeld van, soms van links naar rechts te ‘lezen’, zoals in de schildering voor van Leer’s Vatenfabriek, waar de geschiedenis van vaatwerk en vaten van de prehistorie tot de twintigste eeuw is weergegeven. Hij gebruikte oude bekende symbolen, zoals de uil als zinnebeeld van de Wijsheid in een plafondschildering voor het Ministerie van Onderwijs, Kunst en Wetenschappen. En hij bedacht nieuwe symboliek, zoals een zeehond in een schildering voor kartonfabrikant van Meurs. Dit dier stond, met zijn tot zwemvliezen omgevormde voorpoten, voor het adaptieproces dat je ook nodig hebt om van hout papier en van papier karton te maken; aldus Doeve.[iv]

De opdrachtgevers waren al net zo divers als de thema’s en materialen. Een heel vroege - waarschijnlijk de allereerste- opdracht van monumentaal niveau kreeg Eppo Doeve nog in Bandoeng. Als 16-jarige kreeg hij van de heer Frans Buse de opdracht om wandpanelen te maken voor de hal van de Elitebisoscoop in deze stad.[v]
Vooral in de jaren ’50 vervaardigde Doeve veel monumentale werken. Het waren de  hoogtijdagen van de wederopbouw en de zogenaamde 1%-regeling, waarbij de overheid 1% van de bouwsom reserveerde voor monumentale kunst in nieuwbouw. Doeve ging hierin overigens zijn eigen weg. Zijn opdrachtgevers waren vaak te vinden in het bedrijfsleven. Zo maakte hij affiches voor Heineken… en vervaardigde hij in opdracht van Heineken óók een wandschildering voor de KLM. In dit korte bestek wordt deze wandschildering uit zijn monumentale oeuvre uitgelicht.

Een beeld van de toekomst

Deze wandschildering dateert uit 1959 en werd aangebracht in het bedrijfsrestaurant van het toenmalige hoofdkantoor van de KLM. Het was een geschenk van Heineken Bier ter gelegenheid van het 40-jarige bestaan van de luchtvaartmaatschappij. Het Ministerie van Milieu en Infrastructuur is de huidige gebruiker van het pand aan de Plesmanweg in Den Haag. De wandschildering is zo’n 9 meter breed en op het hoogste punt 5 meter hoog. De verbeelding van de ruimtevaart en het heelal past prachtig in de gewelfde ruimte.
In 1959 waren maanlandingen nog geen feit, maar wel een droom van velen. Doeve schilderde dit toekomstvisioen in overwegend blauwe, gele en grijze tonen, met hier en daar een kleuraccent.
Links staat een meer dan levensgrote ruimtevaarder afgebeeld, met zijn rug naar de beschouwer toegekeerd. Hij wijst naar een opstijgende ‘raket’. Als toeschouwer loop je als het ware achter de ruimtevaarder aan en zijn hand geeft aan waar het in de toekomst naar toe zal gaan; het heelal in!

Er is een voorontwerp[vi] van deze wandschildering bekend, waarop een nóg grotere figuur is bedacht voor dit muurvlak. Deze gevleugelde persoon in futuristisch pak stapt over de toegangsdeur heen. De relatie tussen deze gevleugelde man en de gebruiker van het pand, de Koninklijke Luchtvaartmaatschappij, was wellicht wat directer te leggen.
De wens om vleugels te hebben en op eigen kracht te kunnen vliegen heeft in de uitgevoerde wandschildering op een andere wijze vorm gekregen. Rechts van de ingangsdeur op de rond aflopende wand heeft Doeve  een ontwerptekening  van een vleugel door Leonardo da Vinci overgenomen.[vii]

Op de achtergrond van de ruimtevaarder is de aarde afgebeeld, de raket aan de rechterzijde stijgt op vanuit een maanlandschap. Dit kale bergachtige gebied doet sterk denken aan een schilderij van Doeve, waarop hij een Indonesisch gezin schilderde in een vergelijkbaar onherbergzaam gebied met op de achtergrond een raketinstallatie.[viii] Volgens overlevering heeft Doeve op het schilderij het vulkaanlandschap dat hij kende uit zijn jeugdjaren afgebeeld en zijn de kinderen op het schilderij de schilder en een zusje. Het gaat hier om de Tangkuban Perahu, oftewel ‘de omgekeerde prauw’, een vulkaan 30 km ten noorden  van Bandoeng die, toevallig of niet, in 1959, het jaar van ontstaan van de wandschildering, een uitbarsting kende.

De Haagse wandschildering vertoont overeenkomsten met andere grote werken van Doeve. Een schildering in Den Bosch toont verwantschap met dit werk vanwege de prominente plaatsing van een meer dan  levensgrote mensfiguur, die we van de rug  af zien, met zijn hoofd naar rechts gekeerd.[ix]De verwijzing naar beroemde kunstenaars, zoals in Den Haag met Da Vinci’s vleugel is vergelijkbaar met de verwijzing in een plafondschildering voor het stadhuis van Vlaardingen. Daar liet Doeve zich inspireren door de Michelangelo Buonarotti’s Schepping van Adam in de Sixtijnse kapel.

De grote productie die Doeve vooral in de jaren vijftig bereikte op het monumentale gebied, naast al zijn andere artistieke inspanningen, roept de vraag op in hoeverre er sprake is ven ‘de hand van de meester’ of ‘helpende handen’ van assistenten. Op talloze foto’s van Doeve aan het werk, zien we hem zelf in actie; soms geflankeerd door een of  meerdere medewerkers. Voor de tentoonstelling ‘E55’, die in Rotterdam gehouden werd, werkten Jan Sierhuis en Frits Müller als assistenten van Doeve, aan een wandschildering voor Van Leers vatenfabriek. Zijn vaste medewerker was jarenlang Antoon van Galen; hij is op verschillende foto’s eendrachtig met Eppo Doeve aan het werk. Tijdens het werk aan  wandschilderingen  in Vlijmen voor de graszaadhandel Mommersteeg, waarvan de grootste wel 17 meter breed was en 3,5meter hoog, werd Eppo Doeve ‘bijgestaan door een zekere Bronkhorst, die onder meer het invullen van de duizenden grassprietjes voor zijn rekening nam’. [x]

Opvallend bij de wandschildering in Den Haag is, dat hij ondertekend is met ‘Ontwerp Doeve oct 1959’. Dit zou uitgelegd kunnen worden als een handtekening die hoort bij een werk dat is uitgevoerd door anderen. Hierover is niets met zekerheid te zeggen.

Latex, tomatensoep en bladglans

Deze wandschildering trof het lot van vele  monumentale kunstwerken: schade, meestal als gevolg van gebruik van de ruimte. Gelukkig bestaat deze wandschildering nog steeds. De verdwijning van monumentale kunst, als gevolg van afbraak of ander gebruik van panden komt regelmatig voor.
In het geval van een kantine is er genoeg mogelijkheid tot schade. Allereerst werd er tot voor kort gewoon gerookt in werkruimten en restaurants. Nicotineaanslag zorgt voor een vergeling van de wanden. In 1981 is de wandschildering van Doeve deels overdekt met latexverf door een ‘huisschilder’, waarschijnlijk om schade aan de wand te verbloemen. Hierbij is een goede kleur gekozen, bij een eerste aanblik viel de latexlaag niet op, maar op het tweede gezicht gaf deze latexlaag wel een harder, minder subtiel uiterlijk aan het geheel.
Op de schildering waren in 1987 tal van gebruikssporen te vinden: resten tomatensoep, koffie en andere etenswaren kleefden aan de wandschildering. De rekken voor het plaatsen van dienbladen met (half) opgegeten lunches vlakbij de wand waren hier de oorzaak van. Bij de restauratie in 1987 -88 werden vlekken en vuil verwijderd, schade geretoucheerd en een deel van de latexverf weggenomen. Ook werd een stootrand aangebracht, zodat karren een beetje uit de buurt bleven van de wandschildering.
Na anderhalf jaar ontstond er een nieuwe schade aan het werk.  Het loshalen van een erg stevig verankerde wasbak aan de andere zijde van de muur,  veroorzaakte een soort bomkrater aan de linkerzijde van het been van de astronaut; de restaurator kon weer aan het werk.
Een andere schade ontstond door het besproeien van kamerplanten in de nabijheid van de schildering. Het bladglansmiddel op basis van alcohol,  dat op de planten werd gespoten spetterde óók op de wandschildering en liet vele uitgebeten vlekjes achter. Een verfbeurt van het witte plafond was waarschijnlijk de oorzaak van witte spetters op de muur. Kortom: in 2008  was het weer tijd voor een volgende restauratieronde; waarbij nog meer van de latexverf  is verwijderd.  Hierbij zijn in het hemelgewelf nog een extra sterretje en een sprietantenne van de raket tevoorschijn gekomen.[xi]

Laten we hopen dat er nu met deze en andere monumentale schilderingen Van Eppo Doeve en andere kunstenaars voorzichtig wordt omgesprongen.
 


























               





































































[i] Peter van Straaten,  in column ‘Tekst en Tekening’, NRC Handelsblad , 18 mei 2012, p 24.

[ii] In deze bijdrage worden twee soorten ‘monumentaal’ naast elkaar gebruikt. Ten eerste de echte monumentale kunst, die is toegepast in een gebouw en daarvoor speciaal bedoeld is. Daarnaast worden ook enkele werken besproken die ‘monumentaal’ genoemd kunnen worden vanwege hun grootte en die deels op een later tijdstip zijn ingepast in ruimten. Hoeveel monumentale werken (van beide soorten) Doeve heeft vervaardigd, is niet exact te melden. Van ca 30 werken is een bericht gevonden over het bestaan ervan, een deel daarvan is niet meer aanwezig of niet meer traceerbaar. De in deze beschrijving opgenomen awandschilderingen zijn grotendeels beschreven in: Marysa Otte, Doeve Monumentaal, een overzicht van zijn wand-, plafond en andere monumentale schilderingen, zjt [1988].

[iii] Elseviers magazine, 18 december 1971, p 142.

De Mexicaans kunstenaar Diego Rivera (Ribera) (1886-1957) maakte wandschilderingen waarin politiek, revolutie en maatschappij de hoofdthema’s waren.

[iv] Elseviers Weekblad, 28 sept 1968, p.11.

[v] Revue der Reklame, mei 1959.

[vi] Het betreft een aquarel of gouache op papier,  opgenomen in de collectie van het Persmuseum, en is een onderdeel van de collectie van het Persmuseum, oorspronkelijk afkomstig uit de collectie van Jeka Speciaaldrukkerij te Amstelveen.

[vii] Detail van een mechanische vleugel uit fol. 74r, manuscript B 2173, 1488-89 (pen & inkt op papier, Vinci, Leonardo da (1452-1519) / Bibliotheque de l'Institut de France, Paris, France / The Bridgeman Art Library

[viii] Het werk is afgebeeld in Eppo Doeve, portret van een duivelskunstenaar, Amsterdam 1982,  p.89 en een afbeelding van de foto van Eppo Doeve met ouders en zusje is afgebeeld in Gerard Mars en Joop Bulten, Een leven van Tekenen’, in Televizier, 2 juli 1977

[ix] Oorspronkelijk was deze schildering op multiplexplaten gemaakt voor de expositie ’10 jaar Bevrijding’ die in 1955 in ’s-Hertogenbosch  was georganiseerd. Na afloop van de tentoonstelling is het werk geschonken aan de pas geopende technische school Westdonk.

[x] A.J. P van Wijk in  ‘De wandschilderingen van Eppo Doeve  bij Mommersteeg, in Kiemkracht, juni 1994, n0.3 , p4-5.  Deze wandschilderingen dateren uit 1952 en bestaat uit drie wandschilderingen, waarvan de grootste ca 17 meter bij 3,5 meter groot is. Opdrachtgever was de heer Henri Mommersteeg, Eppo Doeve was al langer bevriend met de familie, waar hij tijdens de Tweede Wereldoorlog ondergedoken was.

[xi]  Korte verslagen van de restauraties zijn o.a. te vinden in: Marysa Otte, Doeve Monumentaal, een overzicht van zijn wand-, plafond en andere monumentale schilderingen, zjt [1988] en Liesbeth Fit, “Goh, hebben we hier iets speciaals hangen?”, in Smaak, dec 2008, jaargang 8, nr 39, p 39-41 en in restauratieverslagen van mw Werkhoven en van Bouwhuis & Journée.